حاجی وات و کاراگوز دو شخصیت مشهور تئاتر سایه و نمایش عروسکی سنتی ترکیه هستند. این هنر سرگرم کننده قدیمی ترکی با دو شخصیت عروسکی و کارکترهای دیگری که در پشت صحنه به آنها کمک می کنند مخاطبان خود را در مقابل پرده ای که سایه عروسک ها توسطه نور بر آن منعکس داده می شود ملاقات می کنند و سرگرم کننده ترین خاطرات فرهنگ ترکی که قرن ها انباشته شده اند را برای آنها به نمایش می گذارند. اگرچه در این دوره زمانی نمی توانیم در هرگوشه شهر این نمایش های عروسکی را بیابیم، اما با فرارسیدن ماه رمضان این نمایش ها با همکاری موسسات محلی بعد از افطاری برپا می شوند تا خاطرات مردم قدیم را دوباره زنده کنند.
سایه بازی متشکل از ادبیات شفاهی است که در گذشته در هر فرهنگی وجود داشته و از طریق طنز و بذله گویی رویدادهای اجتماعی گذشته را گردآوری کرده و به زمان حال انتقال می دهند. حاجی وات و کاراگوز در بسیاری از کشورها شناخته شده اند و به دلیل شهرت آنها معلوم نیست که اولین بار توسط چه کسی خلق شده اند و به نمایش در آمده اند. بسیاری از مقامات پذیرفته اند که شخصیت های حاجی وات و کاراگوز اولین بار توسط ترکها خلق شده اند. اگرچه مشابه به قضیه باقلوای ترکی، کشور یونان که در همسایگی ما در امتداد دریای اژه قرار دارد برای ثبت حاجی وات و کاراگوز به عنوان میراث فرهنگی خود به اتحادیه اروپا درخواست داده است. این در حالی است که اتحادیه جهانی عروسک بازی (UNIMA) اعلام نمود که دو شخصیت حاجی وات و کاراگوز قبل از یونان در ترکیه وجود داشته اند و با درخواست آنها برای ثبت حاجی وات و کاراگوز که در جای جای جغرافیای فرهنگ خود برای قرن ها زندگی کرده اند و توسط موسسات بین المللی به عنوان یکی از عناصر مهم فرهنگ ترکی شناخته شده اند موافقت نکرده است.
سایه بازی عروسکی که منحصر به ترک هاست: حاجی وات و کاراگوز
نهمین سلطان عثمانی که مصر را در سال 1517 فتح کرد، هشتاد و هشتمین خلیفه اسلامی و اولین خلیفه ترک-اسلامی خلیفه یاووز سلطان سلیم، از هنرمند سایه باز که نمایشنامه اجرای اعدام آقای تومان، سلطان مملوک را به تصویر کشیده بود، دعوت کرد تا نمایشنامه را برای پسرش، دهمین سلطان امپراتوری عثمانی و هشتاد و نهمین خلیفه اسلامی، سلیمان محتشم، نمایش دهد. به این ترتیب، سایه بازی برای اولین بار در سرزمینهای حاصلخیز آناتولی آغاز شد. سند رسمی که اثبات می کند نمایشنامه سایه برای اولین بار در کاخ اجرا شده در بایگانی امپراتوری عثمانی وجود دارد که بالغ بر 95 میلیون سند مختلف را داراست. در سندی به نام "نام خانوادگی همایونی”که مشخص شد متعلق به سال 1582 بوده و درک می شود که متعلق به شاهزاده هایی که وارث سلاطین بودند است. حاجی وات و کاراگوز به ویژه در مراسم ختنه سوران به صحنه می رفته اند.
حاجی وات و کاراگوز چه کسانی بودند؟
یکی از قوی ترین شایعات پیرامون این موضوع این است که این دو شخصیت در زمان سلطنت سلطان اورهان قاضی فرزند عثمان غازی، بنیانگذار امپراتوری عثمانی و پسر ملهون هوتن زندگی می کردند. کامبور بالی چلیبی (کاراگوز) که به عنوان استاد آهنگر در ساخت مسجد سلطان اورهان در بورسا کار می کرد و خلیل حاجی ایواز (حاجی وات) که استاد بنای ساخت مسجد بوده در حین کار باهم مشاجره می کنند و گفت گویی که آنها با هم انجام می دهند با علاقه زیادی از طرف مردم رو به رو می شود. در نقشه شهری عثمانی مسجد طوری طراحی شده بود که در مرکز شهر قرار گیرد اما با دعوایی که استاد آهنگر و استاد بنا با هم انجام می دهند، همین مشاجره های لفظی که علاقه عوام را به خود جلب می کند، مسجد با مشارکت کارگران در حال کار ساخت و ساز به نقطه دیگری انتقال می یابد.
به همین دلیل و در نتیجه اختلال کارها و به طول انجامیدن کار ساخت و ساز، سلطان آن دوره مشخص می کند که غفلت از آنها بوده و هر دوی آنها را به دلیل عدم انجام مسئولیت اعدام می کند. بعد از قتل آنها سلطان از تصمیم خود بسیار پشیمان می شود. شیخ کوشتری سعی می کند تا با نمایش این دو شخصیت و گفتگو های مضحک آنها به سلطان آرامش خاطر دهد. شایعات وجود دارد که اولین بار آنها در سایه بازی نقش داشته اند طوری که عمامه شیخ را از سرش برداشته و به عنوان پرده از آن استفاده کرده اند و با گذاشتن نور در پشت آن کاراگوز و حاجی وات را با کفشهایش نمایش داده اند. بازی کاراگوز و حاجی وات به نام سایه بازی مشهور است و آینه و یا پرده خیالی نمایش تا امروز به نام پرده کاراگوز شناخته می شود. از آنجا که شیخ کوشتری اولین کسی بود که آن را خلق کرد به نام میدان شیخ کوشتری نیز خوانده می شود و به این دلیل است که در هنر سنتی ترکی سایه بازی، شیخ کوشتری به عنوان استاد صحنه های کاراگوز و حاجی وات شناخته می شود.
تلفیق دو شخصیت مخالف که قرن ها باقی ماندند
کاراگوز و حاجی وات به عنوان دو کارکتر مخالف ظاهر می شوند و رفتار، گفتار، و افکارشان مهمترین شاخصه های این تضاد است. زمانی که به شخصیت کاراگوز می پردازیم می بینیم که او شخصیتی صالح دارد. او شخصیتی شجاع اما در عین حال ناسزا گو، عصبی و به طور کلی راضی و خشنود، متخاصم، بی سواد و متاهل را به تصویر می کشد. از طرف دیگر حاجی وات شخصیتی را به تصویر می کشد که از دروغ گفتن دریغ نمی کند، ترسو، دارای روحیه ای آرام، ناراضی، موذی، روشنفکر، مجرد و عموماً در رفتار با مردم بی ادب است.
می بینیم که کاراگوز به عنوان مردی از میان مردم و همچنین خالص به تصویر کشیده شده است. کاراگوز بی سواد، به هر کلمه ای که از حاجی وات می شنود پاسخ می دهد و البته موضوعات را با توجه به دانش کمی که دارد با معنای متفاوت تری درک می کند. کاراگوز که در هر رویداد مفهموم منحصر به فرد خود را دارد، در وسط حوادث قرار گرفته و با گفتار خود در وضعیت سختی به سر می برد. از طرفی دیگر، به لطف ویژگی حاضر جوابی که دارد، قادر است تا از وقایع بدون به خطر افتادن جان به سلامت برد.
این حاجی وات است که برای کاراگوز که بیکار در خیابان های بورسا پرسه می زد کار پیدا می کند.
در سایه بازی با توجه به موضوع بازی، کارکتر کاراگوز را متفاوت می یابیم. به طور کلی، ما او را در نقش های"کاراگوز نگهبان"، "کاراگوز کادا"، "کاراگوز با طبل"، "کاراگوز خر"، "کاراگوز برهنه" می بینیم. از طرف دیگر حاجی وات که یک فرد منظم است و ظاهر خاص خود را دارد. حاجی وات که با نگاه به منافع شخصی خود نگرش و رفتار خود را نشان می دهد، به کاراگوز با کنایه پاسخ می دهد در حالی که در مقایسه با کاراگوز دارای تحصیلات بیشتری است. حاجی وات که عموماً جملات خود را از زبانهایی انتخاب می کند که مردم قادر به درک آن نیستند، دارای مناسبات گسترده اجتماعی است و برای کاراگوز کار پیدا می کند و با درآمد خود زندگی خود را ادامه می دهد. بنابراین، در نمایشنامه های مختلف می بینیم که شخصیت حاجی وات به شکل "حاجی وات بز"، “حاجی وات برهنه"، “حاجی وات زن”و "حاجی وات خانه دار” نمایش داده می شود.
چهره های دیگر روی صحنه تخیل
افرادی که داستانها و اجراهای شخصیت مخالف را که قرن ها پیش ظهور کرده اند تماشا می کنند از آن لذت می برند، در حالی که دروس زندگی بر روی هر دو شخصیت مخالف شکل گرفته و سخنان طنز آمیز واقعیت های زندگی را به چشم های مختلف آشکار می سازد. در پرده تخیل کاراگوز و حاجی وات، چلیبی، متیز، توزسوز دلی بکیر، تریاکی، آکم، زنه، لاز، بیبروهی به عنوان شخصیت های جانبی به نمایش کمک می کنند، با این روش، سبک مردمان آن زمان در جغرافیای کشور به روی صحنه نمایش آورده می شود.
ساخت صحنه تخیل و نقش ها
فرآیند خلق شخصیت ها از برش و شکل دادن قطعات چرم شروع شده و با رنگ کردن چرم ها با رنگ های مختلف ریشه ای آشکار می شود. هنرمندی که نمایش سایه را اجرا می کند "رویا پرداز”خوانده می شود، شخصیت ها با صدا و حرکاتی که در دست رویاپرداز است زنده می شوند. در این صحنه، شاگرد (دستیار)، ساندیکار (دستیار دوم)، یارداک (در محوطه خانه)، دایره زن (دف زن) و حامل (حمل کننده زنبیل کاراگوز) به خیال پردازی نمایش کمک می کند. رویا پرداز شدن در سایه بازی سنتی ترکی تنها با همکاری رویا پرداز و کمک به دست اندر کاران نمایش ممکن است. چراکه ممکن است افرادی که در سازماندهی صحنه رشد می کنند شخصیت و شاخصه های کاراگوز و حاجی وات را داشته باشند و بتوانند با تمرین، صدا و حرکت های شخصیت ها را درست انجام دهند.
از پوست حیوانات موجود در آناتولی (پوست گاو یا شتر) برای صحنه سایه بازی استفاده می شد که با منعکس کردن نور پس زمینه بر روی پرده سفید کشیده شده بر نیمکت چوبی شکل می گرفت. شخصیت ها به کمک میله های چوبی که در اندازه های مناسب درست شده بودند و به داخل سوراخ های ایجاد شده بر روی اندام شخصیت ها قرار گرفته بودند حرکت می کردند. در کنار پرده نمایش، درست در عقب آن یک "تخته پشتی”وجود داشت. چراغ های روغنی و لامپ هایی که در سایه بازی به کار می روند ابزار نوری برای دوره نمایش بودند تا طبل، زنگوله، ناریکه، نی شنی و پرده را نورپردازی کنند. همه این ابزار بر روی تخته پشتی قرار می گرفت. تمام کاراکترهای ذکر شده در بالا از چرم ساخته شده و با روشی خاص شفاف می شدند و با یک چاقوی تیز بنام "نوریگان”پردازش می شدند. پس از اتصال تمام قطعات با طناب هایی به نام "کیشیر”یا "کات کووت"، کاراکترها با جوهرهای کاشی یا رنگهای ریشه ای رنگ می شدند.
تئاتر سایه ترکی که در زمان های قدیم بیشتر برای افراد بزرگسال به نمایش گذاشته می شد با شامل کردن طنز های سیاسی یکی از منابع انتقادی اجتماعی در بین مردم آن دوره بوده است. اما پس از اولین گام های مشخص غرب زدگی در امپراتوری عثمانی، هنر سایه بازی مورد سرزنش قرار گرفت و پس از آن تبدیل به یک بازی کودکانه و سنتی شد.
حاجی وات: محبوب من! من نیاز به سرگرمی های لذت بخش دارم!
