Tarih boyunca İstanbul denildiğinde ilk akla gelen kentsel imge olan “Ayasofya” âdeta İstanbul ile özdeş sayılıyor. 1934’te alınan kararla müze oluncaya kadar “Büyük Fetih Camii”, bu tarihten itibaren ise “Ayasofya Müzesi” olarak varlığını devam ettiriyor. Bu tarihî eser, Hristiyanlık ve İslamiyet, iki büyük dinin en önemli mabetleri olarak simgeleşiyor. “Ayasofya” adı “Kutsal bilgelik”, “Tanrı’nın hikmeti” ve “Tanrı’nın sevgisine mazhar olanların toplandığı yer” anlamlarında kullanılıyor. Dinî bir yapı olmanın ötesinde gerek tarihî gerek mimari özellikleri bakımından kültürel merkez olarak öne çıkıyor. Bu açıdan ismi, yapılışı, konumu gibi özellikleriyle pek çok efsaneye konu oluyor. İşte bilinmesi gereken Ayasofya Efsaneleri…
1. Efsane
Efsanede bir padişahın zengin kızı olan Safiye Banu’nun Ayasofya’yı yaptırması konu ediniyor. Efsaneye göre, Safiye Banu “Sofya” adıyla bir şehir kuruyor. Çok varlıklı olan Safiye Banu bu şehirde vefat ediyor. Vefatından önce malıyla bir ibadethane yapılmasını vasiyet ediyor. Padişah da bu vasiyeti yerine getirmek için yıkılan kilisenin yerine Ayosofya’nın inşasına başlıyor. Efsane, Ayasofya’nın inşasını Türk geleneğine yakınlaştırması bakımından oldukça önemli sayılıyor. Anadolu Türk efsanelerinde de bir padişahın ya da babanın vefat eden kızı adına bir ibadethane yaptırması motifine benziyor. 532-537 yılları arasında Bizans İmparatoru I. Justinianus tarafından inşa edilen Ayasofya’nın tarihî gerçekliğinin dışına çıkılarak efsanevi bir kişiliğe bağlanıyor.
2. Efsane
Efsanede Ayasofya’yı yaptıran Bizans İmparatoru Justinianus’un, Ayasofya’nın yapımının Tanrı tarafından kendisine telkin edildiği rüyası konu ediliyor. Bir gece rüyasında aksakallı nurani bir ihtiyar, güzel bir atın üzerinde İmparator’un sarayının çatısı üzerinde geziyor. Justinianus bu durumu hayretler içerisinde seyrederken ihtiyar İmparator’un önüne geliyor ve selam veriyor. İmparator selamı alıyor ve: “Ey aziz! Neden buradasın?” İhtiyar: “Sana hayırlı bir iş için rehberlik yapmaya geldim.” der. İmparator: “Buyur senin dediğini canıma minnet bilirim.”, der. İhtiyar: “Tanrıyı tanımayan putperestleri yenmekle iyi yaptın ama bu hayrı onların kiliselerini yıkarak tamamlamalısın. Onun yerine tüm dünyada meşhur olacak yüce bir ibadethane yap ki İsa Peygamber’in dini diğer dinlere galip olabilsin.” der.
Justinianus o an uykudan uyanıp etrafına bakıyor ki ne ihtiyar var ne başka bir şey. Fakat onun sözü ruhuna tesir ediyor. Bu ilhamın Tanrı tarafından verildiğini düşünerek seviniyor. O an: Tanrı ömür verirse bu rüyayı gerçekleştireceğim, diyerek yemin ediyor. Sabahleyin devlet erkânını topluyor ve rüyasını anlatarak ettiği yemini söylüyor. Onlar da Justinianus’un bu güzel fikrini beğenerek, uygun buluyor.
3. Efsane
Efsane Ayasofya’yı inşa edebilecek vasıflara sahip hünerli bir mimarın bulunması konusunu anlatıyor. Efsaneye göre, İmparator Ayasofya’nın yapımına karar verdikten sonra bu işi başarabilecek hünerli bir mimar arıyor. Konuyu vezirleriyle paylaşıyor ve böyle bir mimarın bulunmasını emrediyor. Vezirler işe koyuluyor fakat tüm imparatorluğu aramalarına rağmen böyle bir üstat mimar bulamıyor. İmparator çaresiz kalıyor, bunun üzerine keşişlerin ileri gelenlerinden, bin yedi yüz yaşındaki bir keşişin İmparator’a; “Bu binayı yapacak kişi mermer üzerinde bir yumurtayı durdurabilmeli” demesi üzerine İmparator ülkesindeki tüm mimarları bu sınavdan geçmelerini istiyor. Kimse bu sınavdan geçemiyor bunun üzerine İmparator her kim varsa bu sınava tabi tutulmasını istiyor. Tüm insanları bu sınavdan geçiriyorlar fakat kimse bir mermer üzerinde yumurtayı durduramıyor. Görevlilerden biri bir hamamda gördüğü garip bir genci yumurta durdurma sınavına tabi tutmak istediğinde gencin yanında gaipten biri geliyor ve korkmamasını ne derse gencin yapmasını söylüyor. Genç de gaipten gelen bu kişinin dediklerini yapıyor mermer üzerine bir yüzük koyuyor onun üzerinde de yumurtayı durduruyor, böylelikle sınavı geçiyor. “İmparator gence yeryüzünde eşi benzeri olmayacak bir kilise yaptırmak isterim, bunu başarabilir misin?” diye sorduğunda gaipten gelen kişinin telkiniyle genç; “Yapabilirim” diye cevap veriyor. Genci tekrar sınamak için Ayasofya’nın planını çizmesini istiyorlar. Ertesi gün Ayasofya’nın yapılacağı alana o gaipten gelen kişi bir plan çiziyor ve bu plan çok beğeniliyor. Böylece gaipten gelen kişinin rehberliğiyle hareket eden genç Ayasofya’nın mimarlığını yapıyor.
4. Efsane
Bu efsane Ayasofya’nın inşa için gerek olan malzemenin getirilmesini konu ediniyor. Efsaneye göre; Ayasofya devlerin Kaf Dağı’ndan çıkarıp getirdikleri sütunlarla yapılıyor. Devlerden biri mermer getirirken mabette benim bir izim kalsın diye sütuna vuruyor, vurduğu yerde elinin izi kalıyor. Ayasofya’nın sütunlarının ve mermerlerinin devler tarafından getirilmesi hayalî bir unsur olarak efsanede, yer alıyor. Mabette kullanılan sütunlar, mermerler ve diğer yapı malzemelerinin nasıl olup da o devrin imkânlarıyla buraya kadar taşınabildiği efsanenin temelini oluşturuyor. Hayrete düşen halk, konuyu kendi muhayyilesi ve hayal gücü içerisinde değerlendiriyor. Sözlü kültürün de etkisiyle böyle bir efsane teşekkül ediyor.
5. Efsane
Efsanede Ayasofya’nın temelinin altın ve gümüşle yapılması konu ediliyor. Efsaneye göre Ayasofya’nın temeli atılırken yetmiş metre kadar kazılıyor. İmparator temeli daha iyi tutsun diye Ayasofya’nın altını altın ve gümüşle döşetiyor. Bu hazineleri temele koyarken gün gelince ihtiyaç duyulduğunda bu hazinelerden faydalanmayı da düşünüyor. Bundan dolayı yapı temelinde hazinelerin bulunması efsaneye konu oluyor.
6. Efsane
Efsanede Ayasofya’yı inşa ettiren İmparator I. Justinianus’un inşaatın bir an evvel bitirilebilmesi için işçileri nasıl kontrol ettiği anlatılıyor. İmparator inşaatta çalışanları teftiş etmek, onları yüreklendirmek için sarayı ile Ayasofya’yı birbirine bağlayan gizli bir geçit yaptırıyor. Gizlice gidip geldiği bu geçitten işçileri gözlemliyor ve işini iyi yapanları da ödüllendiriyor. İnşaatta çalışanlar da İmparatorun daima orada olduğunu düşünerek çalışıyor.
